31 grudnia 2020 roku to data postawienia kopalni „Olkusz-Pomorzany” w stan likwidacji. Proces likwidacji prowadzony jest w oparciu o Plan Ruchu likwidowanego zakładu górniczego zatwierdzony przez Dyrektora Okręgowego Urzędu Górniczego w Krakowie.

Część I – Tytułem wprowadzenia

W zażartej dyskusji toczącej się łamach prasy, w telewizji i na różnych forach społecznościowych, daje się zauważyć widoczny brak historycznego odniesienia współczesnych problemów rejonu olkuskiego.
Zapomina się, że już w odległej przeszłości rejon olkuski stanowił największy ośrodek górnictwa kruszcowego w Rzeczypospolitej. Początkowo eksploatowano do poziomu wód gruntowych, wyżej zalegające, uboższe w galenę (PbS) warstwy złoża. Dolne jego warstwy, zawierające nawet i pięć razy więcej galeny (PbS), a przy tym wysoki udział srebra, zalegały utopione w wodzie zasilanej infiltrującymi opadami atmosferycznymi i wodami spływającymi z otaczających wzniesień jurajskich, co uniemożliwiało prowadzenie wydobycia. Problem zawodnienia złóż srebronośnego błyszczu ołowiu rozwiązany został przez budowę sztolni odwadniających, stanowiących na owe czasy ogromne przedsięwzięcie techniczno-ekonomiczne, otwierające nowy rozdział w dziejach górnictwa olkuskiego.
Rejon olkuski znajduje się na granicy dwóch dużych jednostek fizjograficznych, położonej na wschodzie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i leżącej w części zachodniej Wyżyny Śląskiej. Charakteryzuje go zróżnicowana morfologia powierzchni terenu z deniwelacjami w granicach od + 271 m n.p.m. po stronie zachodniej do + 460 m n.p.m. po stronie wschodniej. Powierzchnię terenu, obniżającego się na zachód i południowy-zachód, w przeszłości pokrywały bory, które przywilejem króla Zygmunta II Augusta z dnia 27 maja 1557 roku [3], [13], udostępnione zostały gwarkom olkuskim w celu wyrębu drewna na potrzeby kopalń w lasach miejskich, za upoważnieniem żupnika, przy czym w przywileju wyraźnie zaznaczono, że: „lasy miejskie, grunta miejskie i samo miasto, jest własnością króla”.

Królewskie miasto Olkusz
Miasto Olkusz znajdowało się w gronie najznakomitszych miast średniowiecznej Polski. Swą świetność zawdzięczało kopalniom srebronośnego błyszczu ołowiu zlokalizowanym na obszarze stanowiącym własność królewską, stąd i dbałość władców o jego rozwój. Kazimierz Wielki, ustanawiając w 1356 roku na zamku krakowskim Najwyższy Sąd Miejski dla miast i osad zakładanych na prawie magdeburskim, postanowił, że Olkusz ma desygnować do tegoż sądu jednego ławnika i dwóch rajców.
Odbudowując w roku 1370 miasto spalone w pierwszym pożarze, opasał Olkusz murami obronnymi.
Po drugim pożarze, jaki zniszczył miasto i jego spisane przywileje w roku 1386, król Władysław Jagiełło na zjeździe w Wiślicy, potwierdził Olkuszowi dawne prawa, upoważniając do rządzenia się prawem magdeburskim. Gdy w roku 1402 miasto Olkusz kupiło na własność od Rafała z Michowa wsie: Żurada, Witeradów i Starczynów za 800 grzywien szerokich groszy praskich, król Władysław zatwierdził tę transakcję, zwolnił wymienione wioski od wszelkich ciężarów i przekazał je miastu wraz ze wszystkimi mieszkańcami, poddając ich przy tym swojej osobistej jurysdykcji na prawie magdeburskim, zaś w sprawach kryminalnych wójtowi olkuskiemu. W roku 1554, na podstawie uchwały sejmu, wioski będące własnością miasta: Parcze, Żurada, Witeradów i Starczynów, otrzymały uprawnienia miejskie na prawie magdeburskim. Konstytucja sejmu przyjęta za panowania króla Zygmunta III stanowiła, że Olkusz był i jest ekonomią królewską, tak więc na przestrzeni pięciu wieków Olkusz pozostawał ekonomią królewską, aż do ostatniego rozbioru Polski [3].

Morfologia rejonu olkuskiego
Naturalna morfologia rejonu olkuskiego, została niemal całkowicie zmieniona w wyniku prowadzonej od XIII do XVIII wieku eksploatacji rudy ołowiu i srebra, utlenionych rud cynku w XIX i XX wieku oraz współcześnie wydobywanych siarczkowych rud cynku i ołowiu. Powszechnie stosowano odkrywkowy i podziemny system eksploatacji, w tym z zawałem skał stropowych, do poziomu drenowanych wód podziemnych. Sama eksploatacja piasku podsadzkowego doprowadziła do rozległych przekształceń powierzchni i krajobrazu w obszarze Pustyni Starczynowskiej i „pradoliny Przemszy”.
Wszystkie wody kopalniane odprowadzano do doliny rzeki Białej Przemszy, ku której spływały potoki, strumienie i rzeki, prowadzące swe wody głęboko wciętymi korytami, w obniżonych piaszczystych dolinach. W kopalniach galeny i galmanu, po odpowiednim pogłębieniu i umocnieniu, większość z nich wykorzystano jako kanały odpływowe wód podziemnych, których łączna ilość w niektórych okresach przekraczała nawet 100 m3/min.
Powierzchniowe stosunki wodne uległy zasadniczemu przeobrażeniu w okresie trwającego 150 lat wydobycia srebronośnego błyszczu ołowiu, w owych czasach podstawy rozwoju państwa polskiego.
W drugiej dekadzie XVIII wieku, z przyczyn techniczno-ekonomicznych, doszło do utraty drożności sztolni odwadniających, stanowiących klucz do ówczesnych kopalń kruszcowych rejonu olkuskiego. Po wielu latach zasypaniu piaskiem uległy ich kanały odpływowe, podniósł się poziom wód gruntowych, a w miejscach zasypanych wylotów sztolni pojawiły się bijące źródła zasilające strumienie prowadzące zdecydowanie mniej wód niż sztolnie w okresie pełnego rozkwitu. Reaktywacji uległy lokalne źródła i strumienie jurajskie, zasilające od strony Pomorzan „pradolinę Przemszy”.
Jedno przy tym nie uległo zmianie. Nie odbudował się przepływ powierzchniowy rzeki Baby.
Stanisław Staszic [1] opisując swoje wrażenia z wizytacji rejonu olkuskiego na początku XIX wieku podaje, że już z daleka widać było smutne ruiny wielkiego miasta Olkusza, otoczonego nieprzebranym morzem piasków, na którym gdzieniegdzie rosły krzewy. Wspomina, że w tutejszym urzędzie żupniczym były dokumenty o utrzymywaniu 1.000 koni przy kołowrotach służących do wyciągania wody skórzanymi worami podkreślając przy tym, że woda tutaj zawsze była największą przeszkodą. Dla jej odprowadzenia do rzeki Białej Przemszy dawni olkuszanie wydrążyli pięć sztolni odwadniających. S. Staszic był przekonany, że wody zalewające olkuskie kopalnie, pochodzące z potoków znikających w piaskach tutejszej pustyni, należy ująć w szczelne koryta i odprowadzić aż do rzeki Białej Przemszy.
Hieronim Łabęcki [2] pisząc w połowie XIX wieku o kopalniach olkuskich stwierdził, że trudno jest na polskiej ziemi znaleźć zakątek mniej urodzajny i bardziej do pustyni podobny jak okolice Olkusza. Morze piasku ciągnie się od samego miasta i rozlewa w kierunku zachodnim. W takiej to okolicy, na brzegu morza piaskowego, gdzie nic człowieka nie przyciąga, odkryto kiedyś bogate rudy kruszców ołowiu.
Eksploatacja złóż zalegających poniżej zasięgu oddziaływania sztolni odwadniających, wymagała budowy podziemnych chodników wodnych i pompowni. Tym samym w zasięgu podziemnego, intensywnego drenażu górotworu, częściowo zanikły naturalne cieki wodne dorzecza Białej Przemszy. W ich miejsce wybudowane zostały sztuczne cieki, o uszczelnionych korytach, odprowadzające wody pompowane z kopalń.

Główna rzeka rejonu olkuskiego
Rejon olkuski zawsze obfitował w wielką ilość cieków powierzchniowych (rzek, strumieni, strumyków, potoków), biorących swój początek ze źródeł oraz zasilanych sukcesywnie wodami źródeł bocznych.
Okolice Ogrodzieńca to dział wodny dopływów Wisły (Czarna Przemsza, Pilica) i Odry (Warta) [7].
Biała Przemsza bierze swój początek ze źródeł jurajskich w okolicach Wolbromia i płynie na odcinku około 29 km równoleżnikowo do miejscowości Okradzionów, gdzie zmienia bieg swego koryta na południkowy, by po około 20 km, ponownie przyjąć równoleżnikowy kierunek przepływu, aż do ujścia do rzeki Czarnej Przemszy. Na trasie nieuregulowanego koryta rzeki występują liczne zakola i meandry, a w miejscach obniżeń terenu, na Pustyni Błędowskiej, rozlewiska. Podłoże koryta Białej Przemszy ukształtowanego głęboko w piaskach czwartorzędu stanowią od źródeł aż do Golczowic osady wapieni i margli jurajskich, dolomity diploporowe i kruszconośne na wysokości i poniżej Golczowic, ilaste utwory kajpru (z oknami erozyjnymi) na Pustyni Błędowskiej aż do Okradzionowa, dolomity diploporowe i kruszconośne, oraz dolomityczne osady retu i piaskowce pstrego piaskowca od Okradzionowa do Sławkowa, a od Sławkowa w dół, utwory permu i karbonu.
W warunkach naturalnych na odcinku biegu rzeki Białej Przemszy od źródeł do Okradzionowa, rosła wielkość jej przepływu wskutek zasilania wodami retencjonowanymi w piaskach Pustyni Błędowskiej.
Na odcinku Okradzionów-Sławków obserwowano spadek przepływu związany z infiltracją wód w triasowe podłoże. Do roku 1939 na wodach rzeki Białej Przemszy w Maczkach funkcjonowało ujęcie wody pitnej, dostarczanej w ilości 90 m3/min mieszkańcom i przemysłowi Zagłębia. Po zanieczyszczeniu wód Białej Przemszy ługami lignosulfonowymi przez Fabrykę Celulozy i Papieru w Kluczach [9], [16], ujęcie to zostało przeniesione na rzekę Sztołę, do miejscowości Ryszka.
Zarówno Biała Przemsza jak i jej dopływy posiadały silne prądy charakterystyczne dla rzek górskich i tworzyły wyraźne obniżenia na trasach przepływu. W ich wodach powszechnie występowały pstrągi, które wpływały do podziemi sztolni Ponikowskiej i Czartoryjskiej.
Na zachodniej krawędzi Jury Krakowsko-Częstochowskiej występowała znaczna ilość źródeł, których wody odprowadzały tzw. poniki, potoki znikające w niżej położonych piaskach czwartorzędowych, w tym źródła Baby i Witeradówki, źródła na Mazańcu, źródła i wysięki w Pomorzanach oraz źródło w Kluczach. Zawodniony piasek oddawał ich wody w postaci źródeł lub bagnistych strumieni w odległości kilku kilometrów, w Starczynowie (obie strony torów kolejowych), stawu Biała Karczma, stawu Bielny (początek rzeki Białej), źródeł na brzegach Białej Przemszy płynącej przez Pustynię Błędowską.

Sztolnia Zachodnia
Sztolnia Zachodnia przeznaczona jest do odprowadzania oczyszczonych ścieków socjalno-bytowych i przemysłowych z części hutniczej ZGH „Bolesław” S.A. w Bukownie. Jej podziemną część stanowi wyrobisko sztolniowe generalnie w obudowie z szyn stalowych staroużytecznych, miejscami w obudowie betonowej, z wyprofilowanym w spągu kanałem spływowym. Kanał odpływowy sztolni w części odkrytej łączy się ze strumieniem Warwas, lewobrzeżnym dopływem rzeki Białej Przemszy. W XIX wieku strumień Warwas odprowadzał wody z dwóch płuczek „pod Bukownem” (utworzona w 1835 r.) i „pod Starczynowem” (utworzona w 1836 r.) rządowych kopalń galmanu „Jerzy” i „Ulisses”. Na wodach strumienia Warwas, przed ich połączeniem się z wodami rzeki Białej Przemszy, funkcjonował w przeszłości młyn napędzany kołem wodnym.

 
Fig. nr 1. Mapa rejonu olkuskiego Renscha (1769 r.) i Gärtnera (1821 r.)

 
Fig. nr 2. Cieki powierzchniowe rejonu olkuskiego. Złoże piasku podsadzkowego.

Część II – Rzeka Baba

Dolinę erozyjną o szerokości ok. 2 km, położoną na wschód od „pradoliny Przemszy”, stanowiącą obszar o rzędnych powierzchni + 300÷320 m n.p.m., w którym zlokalizowane jest miasto Olkusz, ograniczają od północy, wschodu i południa wzniesienia wapieni jurajskich o wysokości + 410÷480 m n.p.m. tworzące pasmo Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Po wschodniej stronie dolina przechodzi w dwa wąskie pasma erozyjne wypełnione piaskami czwartorzędowymi. W południowym znajduje się koryto strumienia Witeradówka, w północno-wschodnim, wzdłuż torów kolejowych, koryto Baby.
Rzeka Baba stanowi(ła) prawobrzeżny dopływ rzeki Sztoły, biorący swój początek z leśnych źródeł jurajskich o wydajności ok. 1,5 m3/min, zlokalizowanych na południe od miejscowości Wiśliczka. Normalny przepływ wody w rzece wynosił średnio ok. 2 m3/min. Jej koryto było wyraźnie widoczne na odcinku 7 km od źródeł. Płynęła początkowo w kierunku północnym, by po okrążeniu Olewina, przyjąć kierunek południowy. Przed uregulowaniem koryta, w latach suchych, wody rzeki ginęły w piaskach przed Olkuszem. Zasobna w wodę w latach mokrych, skręcała na zachód, mijała miasto i wylewała w piaskach Pustyni Starczynowskiej.
W górnym biegu koryta rzeki Baby występują pod piaskami wapienie i margle jurajskie, w środkowym biegu dolomity kruszconośne i diploporowe, izolujące ilaste utwory kajpru w okolicach miasta Olkusza, oraz wapienie gogolińskie i wapienie retu, w dolnym biegu rzeki, już za miastem.
Przed uruchomieniem odwadniania sztolniowego kopalń rudy ołowiu i srebra w rejonie olkuskim w XVI wieku, rzeka Baba płynęła przez Pustynię Starczynowską i łączyła się ze Sztołą.
Z dostępnych danych historycznych wynika, że przerwanie przepływu powierzchniowego rzeki Baby nastąpiło w 1556 roku [4], w chwili rozpoczęcia przez chodnik główny sztolni Starczynowskiej drenażu silnie zawodnionej „pradoliny Przemszy”. Fakt ten odcisnął swoje piętno na wiele stuleci – bardzo długo panowało przekonanie o podziemnym przepływie wód rzeki Baby.
Budowa sztolni Pileckiej (Staroolkuskiej), usytuowanej po jej północnej stronie, doprowadziła do całkowitego zaniku koryta rzecznego i infiltracji całości wód Baby w połączone wodonośne piętra czwartorzędowe i triasowe. Dzieła zniszczenie dokończyła budowa linii kolejowej Dąbrowa-Iwangorod uruchomionej w dniu 28.01.1885 r.

 
Fig. nr 3. Fragment mapy Dominika Deutscha z roku 1761 – Rzeka Baba i strumień Witeradówka

Do lat 60. XX wieku, okresu rozbudowy kopalni „Bolesław” i budowy kopalni „Olkusz”, znikające w piasku pod Olkuszem wody rzeki Baby wybijały strumykami, po obu stronach torów w okolicy Starczynowa, zasilającymi rzekę Sztołę. Według spisu podatkowego z roku 1581 na jednym z nich, we wsi Starczynów, funkcjonowała oficyna (warsztat) papiernicza należąca do miasta Olkusza.
Na mapach z XIX wieku uwidoczniony został mały młyn wodny ze stawem.
St. Staszic [1] podaje, że strumień wypływający ze źródeł między Olewinem i Kosmolowem znikał w piasku, a wody rzeki Baby, nawet te wezbrane wiosną i jesienią, również pochłaniała ziemia.
M. Kantor-Mirski [3] prezentuje jak zdradliwa, nieobliczalna i zmienna była rzeka Baba, nad którą ulokował się Olkusz ze swymi kopalniami srebronośnego błyszczu ołowiu. To ona zawsze szkodziła górnictwu olkuskiemu, najbardziej w roku 1615, kiedy to zalała całe miasto i zrujnowała sztolnię Pilecką, ponownie czyniąc to samo w roku 1674. Zasilana z dosyć obfitego źródła przy drodze do Pieskowej Skały, za wioską Sieniczno, płynęła przez około milę skromnie i cichutko, następnie jakby pod wpływem jakichś czarów, przepadała w piaskach, by parę kilometrów dalej, wybić znowu na powierzchnię kilkoma źródłami po stronie północno-zachodniej od miasta i rzucić się w objęcia Białej wpadającej do Białej Przemszy.
Wielokrotnie, w latach o dużych opadach śnieżnych (roztopy) i intensywnych opadach (gwałtowne burze), nurt rzeki Baby wzbierał do tego stopnia, że w ciągu kliku dni prowadziła ona nawet kilkadziesiąt m3/min wód pochodzących ze spływu powierzchniowego, i tak np.:

  • w marcu 1922 r. Baba wystąpiła z brzegów i zatopiła tereny fabryczne Emaliernii [10],
  • w 1957 r. po 2-godzinnej burzy (opad 80 mm/m2), przepływ w Babie wzrósł do 40 m3/min [11],
  • w marcu 1969 r., po gwałtownych roztopach, przez 4 dni Babą płynęło 60-80 m3/min [11].

Szacunek [9] ilości wód prowadzonych przez Babę w warunkach naturalnych podaje najniższe przepływy w ilości 2,20 m3/min, średnie 7,70 m3/min, a „wysoką wodę” oszacowano na 24,60 m3/min.
Problem zagrożenia ze strony wód rzeki Baby pojawił się ponownie w XIX wieku, z chwilą uruchomienia wydobycia utlenionej rudy cynku (galmanu) w rządowej kopalni „Józef” na Starym Olkuszu.
Po niepowodzeniu próby odwodnienia złóż galmanu w latach 1837-1845 „szybem żelaznym” z pompą napędzaną maszyną parową o mocy 100 HP zabudowanymi w sztolni Ponikowskiej uważano, iż główną przeszkodę stanowią okresowe wylewy wód rzeki Baby, sięgające od północy do linii dawnej sztolni Pileckiej, od południa do dawnego koryta rzeki, a od zachodu do miejsca przerwania jej koryta, odległego od miasta o ok. 400 m. Dla wyeliminowania zagrożenia opracowano plan oddzielenia koryta rzeki Baby od terenu kopalni [8]. Projektowano wykonać groblę (wał ziemny) rozpoczynającą się tuż przy zabudowie miasta Olkusza, na wysokości dzisiejszej ulicy Mickiewicza. Przebiegająca na południowy zachód grobla o długości ok. 1.000 m, była kontynuacją wyniesienia, na którym stoi budynek starostwa, do granicy lasów Mazańca. Kanał odprowadzający wody rzeki Baby miał wejść ok. 800 m w głąb lasu Mazańca, gdzie, jak do tej pory, zanikał przepływ wody w Babie.
Problem ten został całościowo rozwiązany w latach 60. XX wieku, w ramach budowy kopalni „Olkusz”, przez uregulowanie rzeki Baby i strumienia Witeradówka i ujęcie ich wód w szczelne betonowe koryta.


Fig. nr 4. Plan okolic Miasta Olkusza z Okazaniem Projektu Kierunku Grobli i Kanału …

Kanał Południowy
Wykonany został w roku 1963 jako kanał rezerwowy służący do odprowadzenia nadmiaru wód dołowych do uregulowanego koryta rzeki Baby. Powodem jego budowy był niespodziewany wypływ wody w przekopie głównym kopalni „Olkusz” w dniu 27.03.1962 roku, w ilości przekraczającej ówczesną przepustowość urządzeń odwadniających. Kanał o długości ok. 900 m połączył szyby kopalni „Olkusz” z kanałem rzeki Baby. Kanał wykorzystany został również do odprowadzenia z szybu Chrobry wód czystych kopalni „Pomorzany”, po pojawieniu się w 1976 roku, w dopływach do komory pomp szybu Dąbrówka, związków lignosulfonowych migrujących z Pustyni Błędowskiej.

Strumień Witeradówka
Lewobrzeżny dopływ rzeki Baby biorący swój początek ze źródeł jurajskich zlokalizowanych na końcu i w środku wsi Witeradów. Prowadził ok. 2 m3/min wody, prawie tyle samo co Baba, jednak w czasie gwałtownych opadów i roztopów wiosennych, jego przepływ wzrastał do 17-20 m3/min. Płynący na północ strumień zasilały źródełka bijące na stokach wzgórz jurajskich w odległości ok. 2,5 km od Witeradowa. Jego wody ginęły w piaskach lasu zwanego Pakuska, ok. 1 km przed korytem rzeki Baby.
Poczynając od źródeł, koryto strumienia przebiega w piaskach czwartorzędowych, w spągu których występowały kolejno wapienie jury, dolomity diploporowe i dolomity kruszconośne.
Z braku izolacji utworami kajpru wody strumienia Witeradówka zasilały triasowe piętro wodonośne.
Po uregulowaniu Baby i Witeradówki oraz ujęciu ich w szczelne betonowe koryta, wody strumienia Witeradowskiego wpływały do rzeki Baby w Olkuszu, w rejonie Alei 1000-lecia.
Stanisław Staszic [1] wizytujący rejon olkuski stwierdził, że płynący strumień napędza dwa młyny, po czym po kilku stajach stopniowo znika w piaskach (1 staje staropolskie = 134 m).

Sztolnie olkuskie
Eksploatację gniazd srebronośnego błyszczu ołowiu w rejonie olkuskim umożliwiło ich odwodnienie sztolniami Ponikowską i Pilecką (Staroolkuską). Od chwili powstania, obie sztolnie, a szczególnie sztolnia Pilecka, zagrożone były wylewami wezbranych wód rzeki Baby i strumienia Witeradówka.


Fig. nr 5. Mapa Dominika Deutscha z roku 1761 – Sztolnie Ponikowska i Pilecka

Sztolnia Pilecka opasująca od południa miasto Olkusz, związana została hydrologicznie z potokiem Brodek, lewostronnym dopływem strumienia Białka. Jej budowę rozpoczęto na podstawie licencji z dnia 13.08.1576 roku. Długość kanału odkrytego sztolni Pileckiej wynosiła ok. 1.200 m. Część podziemna o wybiegu ok. 4 km, rozpoczynała się na rzędnej + 318 m n.p.m. i przebiegała (w przybliżeniu) równolegle do koryta rzeki Baby, kończąc swój bieg w okolicach dzisiejszego dworca PKP. Sztolnia odwadniała kopalnie na Starym Olkuszu (30 m p.p.t.), Piaskach (35 m p.p.t.), na południu (40 m p.p.t.) oraz na wschodzie miasta (40-45 m p.p.t. – cmentarz i dworzec kolejowy). Płynęło nią 10-20 m³/min drenowanych wód podziemnych. Okresowo, w czasie roztopów wiosennych lub intensywnych i długotrwałych opadów atmosferycznych, przepływy sztolnią gwałtownie rosły. W 1655 roku wody Baby zatopiły sztolnię Pilecką. Odbudowa chodnika głównego sztolni trwała 2 lata. Jego zawał, spowodowany wdarciem się wód rzeki Baby, nastąpił w lipcu 1690 roku. W tej sytuacji, w latach 1691-1696, kosztem dochodów z olbory i funduszy skarbowych, sztolnia Pilecka została gruntownie odnowiona, jednak kolejny zawał w zimie 1700 roku oraz wylew Baby w roku 1703 uniemożliwił wejście do wyrobiska sztolniowego. Sztolnia Pilecka funkcjonowała skutecznie przez ok. 120 lat [5], [12], [13].
W latach 1834-1905 w kanale odpływowym sztolni Pileckiej, po północnej stronie drogi krajowej, funkcjonowała płuczka galmanu rządowej kopalni „Józef” na Starym Olkuszu.
Do kanału odpływowego sztolni Pileckiej nawiązuje kanał Roznos o długości ok. 3 km, wykonany w ramach budowy kopalni „Olkusz”, z zadaniem odprowadzania wód podziemnych początkowo do kanału odpływowego sztolni Ponikowskiej, a po 1973 roku do kanału Dąbrówka. Zdolność przepustowa kanału zbudowanego z rur betonowych o średnicy ø 800 mm ze stopką, ułożonych w 1962 roku do drogi krajowej, wynosi 60÷64 m3/min. Odcinek za drogą krajową wykonany został jako rów otwarty o przekroju poprzecznym w kształcie trapezu, z dnem i skarpami umocnionymi płytkami betonowymi. Prace związane z budową kanału zakończono w roku 1967. Do rurociągu ø 800 mm włączono kolektor oczyszczonych ścieków z oczyszczalni miasta Olkusza, zlokalizowanej w sąsiedztwie kopalni „Olkusz”.

Sztolnia Ponikowska.
Jej budowę rozpoczęto jesienią 1563 roku w oparciu o licencję z dnia 02.07.1563 roku, wydaną przez żupnika olkuskiego Josta Ludwika Decjusza, oraz postanowienie króla Zygmunta II Augusta z dnia 12.01.1564 roku. Sztolnię prowadzono od młyna starosty rabsztyńskiego w Hutkach, do kopalń na Poniku. Król finansował 1/8 kosztów jej budowy. Kanał odpływowy stanowiący przedłużenie strumienia Białka, wybudowano w korycie strumienia (ponika) spływającego od Pomorzan. Jego długość od młyna w Hutkach do okna sztolni wynosiła ok. 2.400 m. Po trzech latach, w dniu 08.02.1567 roku przodek sztolni wszedł pod ziemię na rzędnej + 308 m. n.p.m. Chodnik główny sztolni, o długości ok. 4 km, drążony był do 1613 roku i zakończył swój bieg pod Sikorką. W latach 70. XVII w. dokonano jego remontu. Sztolnia odprowadzała w 1688 r. ponad 60 m³/min wód podziemnych. Zawał chodnika sztolni Pileckiej w zimie 1700 roku, doprowadził w sztolni Ponikowskiej do zatopienia gniazd galeny na wschód od miasta. Całkowita utrata drożności chodnika głównego sztolni Pileckiej i przepływ jej wód do sztolni Ponikowskiej spowodowały, że po 1712 roku i ta sztolnia straciła zdolność odprowadzania wód podziemnych. Czynna przez 150 lat sztolnia odwadniała gniazda srebronośnego błyszczu ołowiu po zachodniej i północnej stronie miasta, do głębokości 40-60 m p.p.t. [5], [ 12], [13].
W roku 1882 rządowa kopalnia galmanu „Józef” przystąpiła do odbudowy sztolni Ponikowskiej według planu inż. Wincentego Kosińskiego. Odbudowę kanału odpływowego sztolni rozpoczęto od Hutek (głębokość 0,8 m) na długości 2.400 m do okna (głębokość 10,6 m). W sierpniu 1883 roku sztolnia weszła pod ziemię. Na 173 metrze chodnik sztolni odgałęział się na Pomorzany i na Olkusz. W dniu 03.04.1886 roku, do chodnika sztolni skierowanego na Olkusz wdarła się kurzawka, wobec czego zrezygnowano z odbudowy starego chodnika sztolni i rozpoczęto drążenie nowej sztolni na południe. Od roku 1894 drążono nową sztolnię na wschód do szybika Andrzej, w którym w roku 1900 napotkano chodnik starej XVI-wiecznej sztolni. Następnie skierowano się na południe, na tereny dawnej sztolni Pileckiej [6] (chodnik główny odsłonił drążony szyb Chrobry). W roku 1908, z uwagi na wysokie koszty prowadzonych w wapieniu wyrobisk odwadniających, rządowa kopalnia „Józef” została zatrzymana przez dzierżawiące ją Towarzystwo Górnicze Francusko-Rosyjskie S.A. W roku 1910 sztolnię Ponikowską przejęło Towarzystwo Górniczo-Przemysłowe Saturn S.A. Odwadniane przez sztolnię Ponikowską roboty poszukiwawcze prowadzone były przez to Towarzystwo do stycznia 1918 roku.

Część III – Rzeka Sztoła

W okolicach Bukowna i Bolesławia ciągnie się pasmo wzgórz o wysokości + 350 m n.p.m. Pofałdowany teren opada w stronę dolin rzeki Białej Przemszy i rzeki Sztoły. Po stronie południowej wzgórz, na rzędnej od + 310 (Żurada), do + 270 m n.p.m. (Ryszka), zalegają piaski Pustyni Starczynowskiej.
Działalność górniczo-hutnicza w rejonie olkuskim od XIV wieku znalazła się w sferze zainteresowania kupców krakowskich, którzy zmonopolizowali handel ołowiem w Polsce. To właśnie oni przystąpili do budowy sztolni odwadniających złoża srebronośnego błyszczu ołowiu (PbS). W rejonie olkuskim panowały pod tym względem szczególnie niedogodne warunki. Płaskie ukształtowanie powierzchni terenu wymagało rozpoczynania odkrytych kanałów odpływowych sztolni w znacznych odległościach od złóż galeny, w nawiązaniu do sieci istniejących cieków powierzchniowych. Ulegając usilnej presji kupców krakowskich, znęcony kreowaną przez nich perspektywą dużych zysków, król Zygmunt II August przystąpił w 1548 roku, na własny koszt (rocznie 2.000÷3.000 złotych), do budowy pierwszej sztolni odwadniającej, zlokalizowanej pod Starczynowem, której kanał odpływowy nawiązywał do strumienia Trzcianka, prawego dopływu Czartorii (Jagielnia, Sztoła).
Źródła Sztoły wypływające ze szczelinowo-krasowych skał triasu znajdują się w naturalnym lesie mieszanym z udziałem buczyny. Obecnie woda płynąca ze źródła korytem Sztoły zanika stopniowo opływając opuszczone osady Polis i Podpolis i znika całkowicie w odległości ok. 1 km od zbiornika „Leśny dwór” w Bukownie.
Rzeka Sztoła, lewostronny dopływ rzeki Białej Przemszy o długości 14,5 km, płynie na pograniczu województw małopolskiego i śląskiego. Jej koryto, posiadające względnie równoleżnikowy bieg, wcina się głęboko w czwartorzędowe piaski, których znaczące nagromadzenie stanowi tzw. Pustynię Starczynowską. Pod piaskami czwartorzędowymi, poczynając od źródeł rzeki występują kolejno wapienie gogolińskie, wapienie i dolomity retu, iły i piaski pstrego piaskowca, osady permu i utwory retu. W warunkach naturalnych Sztoła drenowała silnie zawodnione piaski Pustyni Starczynowskiej.
Do jej koryta odprowadzane były wody pochodzące z odwadniania kopalń rejonu olkuskiego. Od 1900 roku z rządowych kopalń galmanu „Jerzy” i „Ulisses” przez sztolnię Czartoryjską, a następnie od 1956 roku z kopalni „Bolesław” przez sztolnię Południową. Ilość wód odprowadzanych z kopalni „Bolesław” malała wraz z upływem czasu, co wynikało z jednej strony z rosnącego zużycia wody przez ZGH „Bolesław”, a z drugiej, z powolnego lecz stałego zmniejszania się dopływów wód od wyrobisk kopalni.
W miejscowości Ryszka, na wodach rzeki Sztoły, zakwalifikowanych do I kategorii ochrony wód powierzchniowych, funkcjonowało powierzchniowe ujęcie wód pitnych o zdolności produkcyjnej równej 100.000 m3/dobę. Przepływ wody w jej dolnym biegu wynosił średnio 70-80 m3/min, a przed połączeniem ze sztolnią Południową, ok. 25 m3/min (1963 r.). Pomiary przepływu wody, wykonane na rzece Sztole na potrzeby górnictwa węglowego wykazały, że na odcinku o długości 8 km (od stacji kolejowej w Bukownie do miejscowości Ryszka), wielkość przepływu w rzece ulegała zwiększeniu o około 48 m3/min, pomimo tego, że rzeka nie posiada w tym miejscu żadnego dopływu. Po dokonaniu szczegółowej analizy budowy geologicznej na tym odcinku rzeki Sztoły płynącej głębokim korytem w piaskach czwartorzędowych o miąższości ok. 20 m okazało się, że jej dolny bieg był zasilany wodami napływającymi z kierunku północnego, z utworów triasu. Zalegające nad nimi piaski o dużej przepuszczalności sprzyjały infiltracji wody wzdłuż prawego brzegu jej koryta, a w następstwie wzrostowi przepływu wód w Sztole [9].
Od drugiej połowy lat 70. XX wieku, aż do stycznia 2022 roku, Sztoła prowadziła do Białej Przemszy wody pompowane przez kopalnię „Olkusz-Pomorzany” płynące uregulowanym korytem rzeki Baby.
Funkcjonujące na Sztole ujęcie zaopatrujące w wodę pitną Sosnowiec i okolice, unieruchomione zostało w roku 2005 z powodu podwyższonej zawartości ołowiu w wodach rzeki.


Fig. nr 6. Mapa inż. górn. Michała Łempickiego (lata 90. XIX w.) – Sztoła i strumień spod Starczynowa

Sztolnia Starczynowska.
Jej budowę rozpoczęto w roku 1548 na rzędnej + 297 m. n.p.m., po południowo-zachodniej stronie wsi Starczynów, adaptując na kanał odpływowy około 400 m strumienia Trzcianka, prawostronnego dopływu rzeki Sztoły. Równocześnie ze sztolnią Starczynowską skierowaną na miasto Olkusz, drążono w latach 1549-1562 ku północy jej sztolwant, znany dzisiaj pod nazwą sztolni Czartoryjskiej. Pod koniec XVI stulecia wybieg części podziemnej sztolni Starczynowskiej mógł wynosić max 2.000 m, natomiast sztolwantu ok. 950 m. W związku z budową linii kolejowej i dworca w Bukownie oraz odbudową sztolni Czartoryjskiej, trudno jest dzisiaj dokładnie określić długość otwartego kanału wspólnego dla obu sztolni, można jednakże przypuszczać, że wynosiła ok. 1.200 m [4], [17]. Budowa roznosu była niezwykle pracochłonna, gdyż pod ziemię sztolnia weszła dopiero w czerwcu 1555 roku. Koszty budowy sztolni Starczynowskiej w latach 1548-1569 osiągnęły wielkość 46.315 złotych, przy minimalnych dochodach z rudy wydobytej w trakcie jej drążenia. Lustracja z roku 1569 donosiła, że sztolnia nadal jest pędzona. Na podstawie znanych obecnie warunków geologiczno-górniczych i stanu zawodnienia występujących w położonej na kierunku drążenia sztolni „pradoliny Przemszy”, można przyjąć, że drążenie sztolni Starczynowskiej zostało wstrzymane w latach 70. XVI wieku. Lustracja z roku 1576 nie wspomina o jej drążeniu, a jedynie o właściwym zabezpieczeniu chodnika sztolni i swobodnym spływie drenowanych wód podziemnych. Ich ilość należy szacować ostrożnie na przynajmniej 10 m3/min. Wydobycie galeny zanikło na przełomie XVI/XVII wieku. Lustracja z roku 1660 mówi o zniszczeniu sztolni przed wielu laty [5]. Tak więc Sztoła nie była zasilana wodami górniczymi przez ok. 250 lat, aż do 1900 roku.


Sztolnia Czartoryjska.
Od roku 1892 administracja rządowych kopalń „Ulisses” i „Jerzy” pracowała nad sposobem obniżenia w nich poziomu zwierciadła wód podziemnych. Rozważano projekt odnowienia sztolni Czajowskiej, której chodnik w dobrym stanie odkryto w kopalni „Bolesław” 15 m poniżej sztolni Bolesławskiej. Po analizie kosztów i czasu realizacji projekt ów odrzucono, a skoncentrowano się na pomyśle H. Łabęckiego odbudowy sztolwantu sztolni Starczynowskiej zwanego odtąd sztolnią Czartoryjską, której świetliki zaczynały się w odległości ok. 750 m, na północ od rzeki Sztoły, płynącej w szerokiej piaszczystej dolinie pokrytej lasem. Wzdłuż rzeki przebiegała kolej Iwangrodzko-Dąbrowska. Projekt odnowienia sztolni Czartoryskiej zatwierdzono w sierpniu 1892 r., a we wrześniu przystąpiono do budowy jej kanału odpływowego. Wykonywany w piasku kanał, z chwilą dojścia do nasypu kolejowego, miał głębokość 10,70 m. Pod nasypem kolejowym zabudowano przepust murowany o długości 44,80 m i kontynuowano budowę kanału odkrytego jeszcze na odległość 53,40 m poza nasyp kolejowy.
Łączna długość kanału odpływowego sztolni, razem z przepustem pod torami, wynosiła 694 m.
W dniu 12 czerwca 1894 roku, w zwietrzałym wapieniu z gliną, rozpoczęto drążenie podziemnego chodnika sztolni prosto na odległy o 57,60 m świetlik, który osiągnięto w dniu 17 lipca 1894 roku. Odkryto w nim idący na północ chodnik sztolni Czartoryjskiej. Czyszczenie wyrobiska, przybierka spągu oraz stawianie obudowy przebiegało w tempie przekraczającym 2 m/dobę. We wrześniu 1895 roku osiągnięto świetlik nr XIV, gdzie w odległości ok. 1.016 m od ujścia kończyła się stara sztolnia. Między lipcem 1896 a październikiem 1898 roku nastąpiła przerwa w robotach. Wznowiono je od jesieni 1900 roku i prowadzono z dwóch stron, od południa i z północy od szybu maszynowego kopalni „Ulisses”, gdzie wodę przepompowywano do sztolni Bolesławskiej. Całkowita długość chodnika sztolni wynosiła ok. 2.680 m, a kanału odpływowego ok. 700 m. Sztolnia Czartoryjska, usytuowana niżej o ok. 10 m od sztolni Bolesławskiej [15], funkcjonowała do roku 1956 i została zastąpiona przez sztolnię Południową kopalni „Bolesław”. Odprowadzała przeciętnie 12 m3/min wód kopalnianych (max 24 m3/min).

Pustynia Starczynowska
Charakterystyczną cechą morfologiczną rejonu olkuskiego jest występowanie dwóch „pustyń” stanowiących nagromadzenie piasków czwartorzędowych, usytuowanej na północy Pustyni Błędowskiej o szerokości ok. 6 km i długości ok. 9 km oraz położonej na południu Pustyni Starczynowskiej o szerokości ok. 6 km i długości ok. 12 km. W latach 60. XX w. tworzyły one duże, prawie pozbawione roślinności obszary piasków dyluwialnych o znacznej miąższości, połączonych „pradoliną Przemszy”, wypełnioną utworami piaszczystymi o miąższości sięgającej do 70 m.
Piaski czwartorzędowe Pustyni Starczynowskiej, eksploatowano dla celów podsadzkowych przez górnictwo węgla kamiennego. Eksploatacja piasków Pustyni Błędowskiej planowana była po roku 1985.

Złoże piasku podsadzkowego
Złoże piasku podsadzkowego obejmowało obszar ograniczony miejscowościami: Szczakowa, Ciężkowice, Siersza, Czyżówka, Olkusz, Pomorzany, Klucze, Golczowice, Chechło, Błędów, Bolesław, Starczynów, Sławków, Cieśle i Maczki. Wydłużony i wygięty w łuk obszar złożowy nawiązywał do morfologii obniżeń utworów przed czwartorzędowych. Przewężenie pola złożowego i mniejsza jego miąższość w okolicach Bolesławia wynikały z występowania w tym miejscu zrębu zbudowanego ze zwięzłych dolomitów kruszconośnych. Powstały próg skał triasowych, rozdziela piaski Pustyni Błędowskiej i Starczynowskiej, tworząc lokalny dział wodny pomiędzy tymi obszarami.
Na zlecenie Centralnego Zarządu Przemysłu Węglowego, w miesiącach od września do grudnia 1946 roku, odwiercono 142 otwory badawcze w siatce 1,0 x 1,0 km dla określenia: miąższości i głębokość zalegania, poziomu wód gruntowych, charakteru podłoża i jakości piasków czwartorzędowych.
Prace badawcze nadzorował S. Kozioł, geolog Górnośląskiej Stacji Geologicznej Instytutu Geologicznego w Czeladzi. Na podstawie uzyskanych wyników Przedsiębiorstwo Geologiczne i Fizjograficzno-Geodezyjne Budownictwa Miejskiego „GEOPROJEKT” w Warszawie, sporządziło Dokumentację złoża piasku podsadzkowego Pustyni Błędowskiej w kategorii C2.
Jeszcze w roku 1946 Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów przydzielił przemysłowi węglowemu powierzchnię 30.000 ha złóż piasku do wyłącznej eksploatacji, jako teren „Centralnej Piaskowni”, utworzonej dla zabezpieczenia wydobycia węgla, planowanego w 40% do wyeksploatowania z udziałem podsadzki hydraulicznej piaskowej. Szczególne znaczenie miała południowa część obszaru złożowego od Szczakowej do Olkusza oraz obszar perspektywiczny na północ od Błędowa i Golczowic.


Fig. nr 7. Zasięg (kolor żółty) planowanej eksploatacji złoża piasku podsadzkowego (lata 60. XX w.)

Kolejne wiercenia badawcze (wewnątrz siatki już istniejących otworów) prowadziło Sosnowieckie Przedsiębiorstwo Geologiczne Górnictwa Węglowego w roku 1952. Na podstawie wyników wierceń z lat 1946 i 1952, Biuro Projektów Górniczych w Katowicach opracowało część geologiczną do Generalnego projektu wstępnego Centralnej Piaskowni Szczakowa.
W latach 1953-1956 na terenie Pustyni Starczynowskiej, Przedsiębiorstwo Robót Geologiczno-Poszukiwawczych w Sosnowcu, odwierciło 394 otwory badawcze o głębokości od 7 do 20 m, w siatce 200 x 200 m. Posłużyły one za podstawę opracowania przez Politechnikę Gliwicką Dokumentacji geologicznej „Szczakowa-Pieczyska” oraz przez Akademię Górniczo-Hutniczą w Krakowie Dokumentacji geologicznej „Szczakowa-Ciężkowice” złóż piasku podsadzkowego w kategorii „A”.
W czerwcu 1956 roku „Piaskownia Centralna” rozpoczęła eksploatację piasku podsadzkowego.
Od kwietnia 1957 do lipca 1958 roku prowadzono dalsze wiercenia na terenach wówczas wojskowych.
Zasoby piasku podsadzkowego, ustalone decyzją nr 1584/57 z dnia 14.03.1957 r. Komisji Zasobów Kopalin przy Centralnym Urzędzie Geologicznym, wynosiły 2,45 mld m3.
Założenia projektowe eksploatacji piasku podsadzkowego na potrzeby górnictwa węglowego zostały opracowane w 1959 roku przez powołaną przez Prezesa Rady Ministrów Komisję międzyresortową pod przewodnictwem prof. Walerego Goetla. Przewidywana eksploatacja „Centralnej Piaskowni” w granicach obszaru górniczego o powierzchni 165 km2 miała trwać do końca 2050 roku [14].

Lokalna hydrografia, reżim wód podziemnych, odwadnianie
Przez obszar Pustyni Starczynowskiej płynęła rzeka Sztoła, której koryto ukształtowało się w przepuszczalnych utworach czwartorzędu, tworząc związek hydrauliczny wód rzecznych z wodami gruntowymi tj. uzależnienie poziomu wód obszarów przyległych od wahań poziomu wód w rzece.
Spływ wód odbywał się na zachód, zgodnie z kierunkiem odpływu wód cieków powierzchniowych. Czwartorzędowe piętro wodonośne zasilały opady atmosferyczne, stąd też poziom wód podlegał okresowym wahaniom, w zależności od pory roku i intensywności opadów. Przed przystąpieniem w roku 1956 do eksploatacji piasku podsadzkowego, rzeki Sztoła i Biała Przemsza odwadniały piaski czwartorzędowe Pustyni Starczynowskiej. W miarę upływającego czasu sytuacja uległa odwróceniu i woda rzeki Sztoły zasila piaski osuszone działalnością „Piaskowni Centralnej” [18].


Fig. nr 8. Izolinie zwierciadła wód gruntowych wzdłuż koryta rzeki Sztoły (1959 r.)

W trakcie eksploatacji piasku podsadzkowego prowadzonej frontem skierowanym od Szczakowej na północ, w dolnym biegu rzeki Sztoły zachwiana została równowaga naturalnego układu stosunków wodnych, powierzchniowych i czwartorzędowego piętra wodonośnego, powodując radykalny spadek wielkości jej przepływów. Drenowane wody odprowadzane były do Głównego kanału odwadniającego piaskowni w ilości ok. 28 m3/min już w 1963 roku. W perspektywie rozwoju frontu eksploatacji piasku podsadzkowego prognozowano całkowitą utratę wód prowadzonych przez rzekę Sztołę. Zakładano przy tym, że woda przejęta zostanie przez system kanałów i odprowadzona do głównego kanału odwadniającego odkrywkę piasku podsadzkowego, stając się źródłem nowego ujęcia wód pitnych o zdolnościach produkcji 160.000 m3/dobę. Już również wtedy uwzględniano zagospodarowanie wody z kanałów odwadniających piaski Pustyni Błędowskiej [9]. Ich eksploatację planowano po 1985r.
Sposób odwadniania, kierunki i kolejność wybierania piasku podsadzkowego, jak również kształt i głębokość wyrobisk eksploatacyjnych, dostosowano do panujących warunków hydrogeologicznych.
Z uwagi na dużą miąższość warstwy zawodnionej, eksploatację prowadzono dwupoziomowo.
Grubość warstwy pierwszej wynosiła od 10 do 15 m.
Wybieranie piasku odbywało się poniżej zwierciadła wody w rzece Białej Przemszy [18].
„Piaskownia Centralna” spowodowała obniżenie retencjonowanych wód opadowych w granicach wytworzonego leja depresji, którego zasięg na północy ograniczały wody rzeki Sztoły infiltrujące w czwartorzędowe podłoże. W stosunku do poziomu rzeki Sztoły depresja piaskowni wynosiła min 10 m.


Fig. nr 9. Stan eksploatacji piasku podsadzkowego – Rejon rzeki Sztoły w Bukownie (1978 r.)

Część IV – Rzeka Biała

Po stronie północnej wyniesienia triasowego Olkusz-Bolesław, na rzędnych + 320÷330 m n.p.m., zalegają gleby lessowe i wychodzące na powierzchnię utwory kajpru, a dalej na północ, piaski Pustyni Błędowskiej o średniej rzędnej powierzchni + 310 m. n.p.m.
Ze źródeł w piaskach południowej granicy Pustyni Błędowskiej, pod Kluczami, bierze swój początek rzeka Biała, lewobrzeżny dopływ rzeki Białej Przemszy. Biała płynęła prawie że równoleżnikowo w kierunku na zachód, cały czas w piaskach, odwadniając je podobnie jak rzeka Biała Przemsza.
Powierzchnia zlewni rzeki Białej do ujścia do Białej Przemszy wynosi 53,5 km2.
Szacunek [9] ilości wód prowadzonych w warunkach naturalnych wykazał najniższe przepływy w Białej w ilości 3,80 m3/min, a średnie w ilości 13,10 m3/min.
Na wysokości wsi Laski, rzeka Biała łączy się ze strumieniem Białka, którego przedłużeniem w kierunku wschodnim jest XVI-wieczna sztolnia Ponikowska, odbudowana pod koniec XIX wieku.
Wody podziemne, odprowadzane olkuskimi sztolniami Ponikowską i Pilecką, po połączeniu się w Hutkach ze strumieniem Białka, płynęły bagienną doliną o bogatej roślinności torfowej i wpływały za Laskami do wód rzeki Białej, po czym wraz z nimi uchodziły do rzeki Białej Przemszy. Także w Laskach do rzeki Białej wpływał strumień Wasersja, odprowadzający wody bolesławskich sztolni Czajowskiej (Leśnej), Ostowickiej (Bolesławskiej) oraz sztolni spod Dąbrówki. Ilość wód odprowadzanych przez te sztolnie okresowo przekraczała 100 m3/min. Wody kopalniane spływające do rzeki Białej niosły ze sobą duży ładunek zanieczyszczeń mineralnych w postaci zawiesiny, która osadzała się powodując znaczące podniesienie poziomu doliny Białej. W obrębie jej wąskiej doliny powstało bagniste rozlewisko porośnięte zróżnicowaną roślinnością wodną i bagienną o długości ok. 4 km i szerokości 50-300 m, otoczone z obu stron lasem mieszanym z przewagą sosny i świerka.
Pierwotnie rozlewisko spełniało funkcję naturalnej oczyszczalni, przy czym procesy samooczyszczania się wód zrzucanych do rzeki Białej, zachodziły głównie w jego części środkowej. W chwili obecnej chłonność rozlewiska została praktycznie wyczerpana [19].
Od początku lat 60. do połowy lat 70. XX wieku na rzece Białej, na północ od Lasek, istniał zalew (basen kąpielowy), powstały po przegrodzeniu rzeki groblą i spiętrzeniu jej wód na długości ok. 1,5 km.

Sztolnia Czajowska (Leśna)
Licencję na jej budowę gwarkowie uzyskali w dniu 12.08.1563 roku. Wykopy kanału odpływowego sztolni, nawiązującego do koryta rzeki Białej na zachód od miejscowości Laski na rzędnej + 297 m n.p.m., rozpoczęto jesienią 1564 roku. Przywilej królewski na jej prowadzenie, sztolnia uzyskała w dniu 27.05.1565 roku. Sztolnię prowadzono na południe, z odchyleniem wschodnim, w stronę wyniesienia Kuklinej Góry, ku przygranicznym kopalniom w dobrach biskupa krakowskiego. Do roku 1655 sztolnia odwadniała złoża do rzędnej + 300 m. n.p.m. Opuszczona w czasie wojen szwedzkich, znalazła możnego protektora w osobie króla Jana Kazimierza, który na własny koszt kazał ją restaurować aby nie dopuścić do całkowitego jej zniszczenia [13]. Jednak wyeksploatowanie odwodnionych gniazd galeny spowodowało, że roboty ze sztolni zostały wstrzymane. Kanał odpływowy mierzył ok. 1.300 m, a wybieg chodnika głównego osiągnął ok. 2.750 metrów [5], [12], [13].
Sztolnia Czajowska odprowadzała 10-20 m3/min drenowanych wód podziemnych.

Kanał Dąbrówka
Do budowy kanału Dąbrówka, odprowadzającego wody podziemne z kopalni „Pomorzany” do rzeki Białej, wykorzystano w latach 70. XX wieku trasę kanału odpływowego sztolni Czajowskiej. Kanał stanowi rów otwarty o długości ok. 6 km, zagłębiony w gruncie na 2,5÷3,0 m, którego dno i skarpy umocnione zostały płytami betonowymi z izolacją bitumiczną. Kanał poprowadzono od szybu Dąbrówka (rzędna + 324 m n.p.m.) na południowy zachód pustym ciekiem sztolni spod Dąbrówki. W odległości ok. 0,5 km na północ kanał Dąbrówka mija zabudowę Bolesławia (rzędna + 308 m n.p.m.), dalej przebiega przez miejscowość Ujków Nowy a następnie, oddalony ok. 30 m od pustego cieku sztolni Czajowskiej i Bolesławskiej, pół kilometra za miejscowością Laski łączy się z rzeką Białą (rzędna + 300 m n.p.m.). Dno kanału znajduje się 3,0 m p.p.t. tj. na rzędnych od + 296,00 (ujście) do + 309,00 m n.p.m. (wlot). Na skrzyżowaniach kanału z drogami zabudowano przepusty drogowe 2 x ø 1.500 mm. Kanał posiada przekrój o kształcie trapezu, przy szerokości dna 2,0 m i nachyleniu skarp 1:2. Wzdłuż kanału biegnie droga gruntowa o szerokości 4,0 m, przemiennie na obu brzegach.
Według założeń projektowych kanał Dąbrówka miał odprowadzać ok. 200 m3/min wód, w tym: 120 m3/min z kopalni „Pomorzany”, 60 m3/min z kopalni „Olkusz” oraz 18 m3/min z kopalni „Bolesław”. Jednak jak to zwykle w życiu bywa czas zweryfikował założenia jednoznacznie w górę. Na szczęście kanał Dąbrówka mógł odprowadzić awaryjnie nawet 400 m3/min płynącej w nim wody i istniał wcześniej wybudowany rezerwowy kanał Południowy połączony z korytem rzeki Baby [19].
W latach 70. XX wieku ZGH „Bolesław” wdrożyły koncepcję rozdziału wód podziemnych na czyste, zrzucane do kanału Południowego i zanieczyszczone odprowadzane kanałem Dąbrówka.

Sztolnia Ostowicka (Bolesławska)
Budowę sztolni Ostowickiej (Bolesławskiej) rozpoczęto w roku 1566. Przywilej sztolniowy gwarkowie otrzymali od króla w roku 1568. Kanał odpływowy poprowadzono z koryta naturalnego strumienia zwanego Białe Bagno lub Bolesławka, wypływającego z podujkowskich mokradeł i stawów o tej samej nazwie, stanowiącego południowy dopływ strumienia Białka. Po wybudowaniu, nazwę kanału sztolni przemianowano na Wasersja. Sztolnia, odwadniająca górotwór na rzędnych + 308-310 m n.p.m., ciągnęła się od łąk bolesławskich na północy do granicy dóbr biskupa krakowskiego na południu. Długość kanału odpływowego sztolni wynosiła ok. 1.000 m, a wybieg jej chodnika podziemnego ok. 850 m. Na odcinku środkowym sztolnia omijała od zachodu dwór dziedziców Bolesławia. Posiadała dwa krótkie sztolwanty skierowane na wschód. Wyrobiska sztolni ograniczało od wschodu obniżenie terenu, od południa granica dóbr biskupa krakowskiego, a od zachodu teren objęty licencją dwa lata wcześniej rozpoczętej sztolni Czajowskiej. Po dziesięciu latach drążenia wyrobisko sztolni zostało zatrzymane [5], [12], [13].
Po 200 latach, w 1870 roku doszło do przypadkowego odkrycia okna sztolni Ostowickiej. Wyrobisko sztolni znajdowało się w bardzo dobrym stanie więc odbudowano ją, a ponieważ odwadniała również złoże rządowej kopalni „Ulisses”, zawarty został w roku 1871 układ, na mocy którego rząd zwrócił połowę kosztów odnowienia sztolni Ostowickiej i sfinansował pogłębienie jej kanału odpływowego. Skuteczność odwadniania robót górniczych odbudowaną sztolnią, zweryfikowała pogląd co do celowości odbudowy starych sztolni rejonu olkuskiego. Sztolnia, zwana do dzisiaj Bolesławską, odprowadzała wody z kopalni „Bolesław” do 1957 roku w max ilości do 20 m3/min.

Sztolnia spod Dąbrówki
Nawiązywała do strumienia odprowadzającego nadmiar wód z łąk dworskich majątku Bolesław do strumienia Bolesławka (Wasersja). Odwadniała rejon wydobycia galeny Dąbrówka, stanowiący grupę wzgórz o rzędnej + 317÷327 m n.p.m., budujących rozległe wyniesienie nad silnie zawodnioną równiną. Od wschodu dolomity kruszconośne wychodziły na powierzchnię. Kanał odpływowy posiadał długość 1.900 m. Chodnik sztolni osiągnął wybieg 200 m na rzędnej + 310 m n.p.m. Sztolnia odprowadzała max 5 m3/min drenowanych wód podziemnych [17].

Pustynia Błędowska
Położona na północy rejonu olkuskiego Pustynia Błędowska stanowi obszar występowania piasków o powierzchni ok. 54 km2. Zgodnie z Założeniami projektowymi eksploatacji piasku podsadzkowego na potrzeby górnictwa węglowego (1959), eksploatacja piasku podsadzkowego na Pustyni Błędowskiej miała się rozpocząć w latach 1985-2000, obejmując w początkowej fazie I warstwę o miąższości równej od 10 m do 15 m [14]. Zakładano, że wcześniejsza podziemna eksploatacja zasobów rudy cynku i ołowiu w rejonie olkuskim spowoduje obniżenie zwierciadła wód podziemnych i odwodnienie złoża piasku. Planowana przez przemysł węglowy eksploatacja piasku podsadzkowego na obszarze Pustyni Błędowskiej wymagała budowy systemu odwadniania czwartorzędowego piętra wodonośnego. Wiązało się to z przełożeniem koryta rzeki Białej Przemszy na odcinku od Golczowic do Błędowa. Zakładano, że eksploatacja piasków Pustyni Błędowskiej spowoduje zanik wód rzeki Białej w sposób podobny do sytuacji w jakiej znalazła się rzeka Sztoła [9].
Zanieczyszczenia związkami lignosulfonowymi
W roku 1895 Ludwika Mauve, ówczesny właściciel majątku Klucze, przystąpił do budowy fabryki papieru, lokalizując ją nad rzeką Białą Przemszą, przy drodze do Ogrodzieńca. Papiernia już od 1898 roku produkowała papier ze znakiem wodnym, poszukiwany w całej Europie.
Wiosną 1930 r. w papierni uruchomiono oddział produkcji celulozy metodą siarczynową. Odtąd zakład funkcjonuje pod nazwą Fabryka Celulozy i Papieru. W procesie produkcji 1 Mg celulozy powstawał 1 Mg (suchej substancji) ługów posiarczynowych, zawierających 60% związków lignosulfonowych. Od roku 1935 ścieki odprowadzane były grawitacyjnie „estakadą ługową” (koryta drewniane wsparte na słupach), o długości ok. 2 km i zrzucane do piasków czwartorzędowych Pustyni Błędowskiej. Ich migracja zaczęła zagrażać czynnemu od 1928 roku ujęciu wód pitnych w Maczkach, w związku z czym przeniesiono je w 1939 roku na rzekę Sztołę do miejscowości Ryszka.
W latach 50. XX wieku ługi posiarczynowe zagęszczano a następnie w latach 60. tłoczono rurociągiem do pobliskich cementowni Wiek i Wysoka. Ostatecznie w roku 1980 wstrzymano produkcję celulozy.

W czerwcu 1976 roku, po 3 latach od chwili rozpoczęcia przez kopalnię „Pomorzany” (październik 1973 r.) drenażu triasowego piętra wodonośnego, stwierdzono występowanie związków lignosulfonowych w wodach kopalni „Pomorzany”. W dniu 01.10.1077 r. w dowierzchni nr 21 nastąpił wybuch metanu, w wyniku którego śmierć poniósł kierownik oddziału maszynowego. Wykonane badania pozwoliły ustalić związek pochodzenia metanu z ługami lignosulfonowymi podlegającymi procesom biologicznego rozkładu w piaskach Pustyni Błędowskiej. Od chwili stwierdzenia zanieczyszczenia wód dołowych związkami lignosulfonowymi, dokonano rozdziału wód w wyrobiskach kopalni „Pomorzany” na czyste, pompowane szybem Chrobry oraz zanieczyszczone, pompowane szybem Dąbrówka i odprowadzane kanałem Dąbrówka do rzeki Białej i Białej Przemszy [16].
Spływ zanieczyszczeń do wyrobisk kopalni „Pomorzany” kształtował się następująco:

  • powolny wzrost zanieczyszczeń w latach 1976-1978,
  • stosunkowo szybki wzrost zanieczyszczeń w latach 1978-1980
  • stabilizacja ładunku zanieczyszczeń w latach 1980÷1984,
  • spadek zanieczyszczeń w latach 1984-2001.

 
Fig. nr 10. Wyrobiska drenujące strefy przechodzenia związków lignosulfonowych do wód podziemnych



Fig. nr 11. Składowisko związków lignosulfonowych w piaskach Pustyni Błędowskiej
Estakada ługowa (kolor żółty). Izolinie miąższości piasków.

 
Fig. nr 12. Składowisko związków lignosulfonowych w piaskach Pustyni Błędowskiej
Kierunek spływu. Źródła rzeki Białej pod Kluczami

Literatura:

[1] S. Staszic, 1815: O Ziemiorodztwie Karpatów, i innych gor i rownin Polski przez Stanisława Staszica w Warszawie Roku 1815. W Drukarni Rządowei. Wydanie współczesne.
[2] H. Łabęcki, 1858: Słów kilka o starożytnej odbudowie kopalń olkuskich i machinach w tychże, o płoczkach, prażeniu rudy ołowianej i hutach dawnych pod Olkuszem. Biblioteka Warszawska. Tom I rocznik 1858 (str.18-37).
[3] M. Kantor-Mirski, 1936: Ziemia olkuska w przeszłości. Szkice monograficzne z ilustracjami. Sosnowiec.
[4] J. Małecki, 1964: Lustracja województwa krakowskiego 1564. PAN - Instytut Historii. Warszawa
[5] D. Molenda, 1972: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI-XVIII wieku. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Zakład Narodowy im Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
[6] A. Albrecht,1901: Kopalnie galmanu bolesławsko-olkuskie. Przegląd Techniczny Nr 32 i Nr 33.
[7] P. Przesmycki, 1929: Monografia przyrodnicza powiatu olkuskiego. Przegląd Górniczo-Hutniczy, zeszyt 21. Katowice.
[8] J. Ziembliński: Plan okolic Miasta Olkusza z Okazaniem Projektu kierunku Grobli i Kanału dla odprowadzenia napływowych wód ku Starczynowu w skali 1 : 10.000 (Archiwum Górnicze w Dąbrowie Górniczej pozycja nr 572)
[9] K. Zuber i inni, 1964: Kompleksowe opracowanie hydrogeologii rejonu Olkusza. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Krakowie.
[10] H. Osuch, 2013: Życie Emalierni. Olkusz.
[11] J. Biernacki, 1970: Charakterystyka hydrogeologiczna ujęć wód podziemnych dla celów komunalnych i przemysłowych w rejonie Olkusza. Praca Dyplomowa. AGH w Krakowie.
[12] B. Włodarz, 2015: Rewitalizacja olkuskich terenów pogórniczych. Praca niepublikowana.
[13] H. Łabęcki, 1841: Górnictwo w Polsce Tom I – Warszawa. Drukarnia Juliana Kaczanowskiego.
[14] Opracowanie zbiorcze, 1962: Wnioski w sprawie zaopatrzenia w wodę pitną i przemysłową ludności i przemysłu rejonu olkuskiego. Prace Komisji powołanej Zarządzeniem nr 102 MPC z 22.06.1961 r.
[15] A. Albrecht, 1901/2: Kopalnie galmanu bolesławsko-olkuskie. Przegląd Techniczny Nr 40/1901) i Nr 1/1902
[16] B. Włodarz, 2002: Chronologia skażenia wód podziemnych kopalni „Pomorzany” ługami lignosulfonowymi.
Praca niepublikowana.
[17] B. Włodarz, 2005: Zarys uwarunkowań hydrogeologicznych prowadzenia wydobycia rud srebra, ołowiu i cynku w rejonie olkuskim, do roku 1950. Praca niepublikowana.
[18] W. Kulinowska, 1963: Budowa utworów czwartorzędowych na terenie małej Pustyni Błędowskiej i wpływ odwodnienia tamtejszych odkrywek piaskowych na otoczenie. Praca Dyplomowa. AGH w Krakowie.
[19] 1984: Studium przedprojektowe oczyszczenia doliny i regulacji rzeki Białej w kilometrażu 0+000÷5+300. Hydroprojekt – Centralne Biuro Studiów i Projektów Budownictwa Wodnego – Katowice.

Autor: mgr inż. Bogdan Włodarz

Emerytowany pracownik Zakładów Górniczo-Hutniczych Bolesław w Bukownie. Od początku związany tak z miejscowością jak i z kopalnią Pomorzany. Przeszedł wszystkie szczeble kariery zawodowej w dozorze górniczym, od Nadgórnika do Kierownika Ruchu Zakładu Górniczego. Zatrudniony na stanowiskach: Pełnomocnik Zarządcy d/s. likwidacji kopalń (2003), Naczelny Inżynier Górniczy ZGH Bolesław (1999-2002), Główny Inżynier Górniczy Kopalni Olkusz-Pomorzany (1997-1998), Zawiadowca kopalni Bolesław (1994-1996), Kierownik Robót Górniczych kopalni Pomorzany (1992-1993), a w latach 1977-1991 w dozorze ruchu kopalni Pomorzany, w charakterze od Nadgórnika do Zastępcy Kierownika Robót Górniczych.

Udostępnij: